آدم های قالبی و تفکرات قالبی

                                                                خدایا از شر عالم یک کتابه به تو پناه می برم .

                                                                                                                           ضرب المثل اسپانیایی

تفکر مدار بسته

 بعضی از آدمها مثل ساختمانی هستند که یک پنجره دارد و آن پنجره یک دریچه و آن دریچه رنگ خاصی دارد که همه دنیا را از همان دریچه و به رنگ آن می بینند و در ذهن و خیال خود ، خویشتن را واقع بین می دانند و می انگارند که همه حقیقت را یافته اند و با ناب ترین حقایق و برترین اندیشه ها آشنایند ، اما تفکر آنان ، عنکبوتی ، مداربسته و بسیار تنگ است . تفکری که در آن یک قاضی بیشتر وجود ندارد . یک منطق بیشتر یافت نمی شود . یک ترازو و خط کش بیشتر وجودندارد . تفکری که اندیشه ها و نگاههای دیگران را درک نمی کند . خرمن ذهن آنان جز گندم های اطلاعات ناقص شان را آرد نمی کند و هر نوع آگاهی و چون و چرای دیگری اجازه ورود به آن را ندارد . بعضی ها انسان یک کتابه اند و بعضی ها تفکر مداربسته دارند و نمی توانند از محدوده آن بیرون روند و بعضی ها شخصیت گرایند و در مدار تفکرات شخصیت های محبوب خود زندگی می کنند ، بی آن که به مبانی و دلایل آن تفکرات واقف باشند . با منطق آنان می اندیشند و با دلایل آنان استدلال می کنند . چرا ؟ چون آنان را دوست دارند و اگر افراد دیگری را دوست داشتند ، نه این دلایل برایشان قانع کننده بود و نه این سخنان ارزش توجه کردن داشت .  بعضی ها هم در میان مدها و موج های تفکرات رایج سرگردانند و نمی دانند که اندیشه هایی که بر تن و قامتشان پوشانده شده ، توسط کدام خیاط و برای چه منظوری طراحی و دوخته شده است . آدم های قالبی تفکرات قالبی دارند . مانند قالب صابون . در این نوع تفکرات هر چیزی به سادگی درون آن قالب قرار می گیرد و همه مسائل مثل آب خوردن حل و فصل می گردد و صاحب این نگرش خاص خود را دارای تفکری سیستماتیک و برتر از بقیه می داند. داستان اینان داستان راهزنانی است که در یونان باستان زندگی می کردند . آنان با خود تخت خاصی همراه داشتند و هرکس که اسیر شرارت آنان می شد ، روی تخت می خواباندند و اگر درازتر از تخت  بود ، مقداری از بدن آن شخص را اره می کردند تا با تخت اندازه درآید و اگر کوتاه تر بود  ، آن قدر از دو طرف می کشیدند تا با تخت برابر گردد . بسیاری از انسان ها از راحت طلبی ، خود را در تفکر مداربسته ای زندانی می کنند . شاید اگر دقیق تر نگاه کنیم ، مبنای این تفکر ممکن است برآمده از نفرت ها و عقده ها و کینه های رایج و شایع نسبت به یک شیء یا شخص باشد . انسان های راحت طلب حال و حوصله مطالعات بیشتر را ندارند . مبنای داوری شان سخنان مشاهیر گذشته یا حال است یا مدل های تفکرات و احساسات رایج کلیشه ای و قالبی . آنان دوست دارند سکان اندیشه های خود را به دست نویسنده نام آوری بسپارند و خود را از نقد و بررسی و تفکرات عمیق تر آسوده سازند . چه چیزی تفکر انسان را در مدار خاصی قرار می دهد و چه چیزی مدار تفکر را می بندد و سبب تولید تفکر مدار بسته می گردد . یک کتاب کوچک یا بزرگ ، یک شخصیت مهم ، یک تفکر رایج ، اندیشه ها و اقوال مشهور ، قالب های کلیشه ای متداول ، ضرب المثل ها و سخنان رایج کوچه بازاری ، گفته های دیگران ،  غولهای فکر و فرهنگ ، علاقه خاص به یک رشته درسی ، علاقه خاص به یک دانشگاه به خصوص ، تعصب نسبت به یک روش ویژه ، پیشداوری ، تحلیل های جانبدارانه ،  حساسیت های روانی خوب یا بد نسبت به افراد و گروهها و گرایشهای خاص ، عینکهای ذهنی گوناگون .  تعصب ، خود یک لنز درونی  ذهنی ـ روانی بسیار پیچیده است . مثلا ما فکر می کنیم که تنها افراد مذهبی هستند که ممکن است در جاده خاکی تعصب بیفتند ؛ اما مثلا برعکس تلقی ما از یک روشنفکر این است که حتما دارای تفکر باز است و هرگز اسیر تعصبات و پیشداوری ها نمی شود . در صورتی که هیچ تفکری مطلقا باز نیست ؛ هیچ اندیشه ای نمی تواند بی طرف محض باشد . انسانها در تئاتر اندیشه ها ، هم تماشاگرند و هم بازیگر . هر تفکری ممکن است جاهایی مرزها یا معیارها یا خطوط قرمز باریک و ظریفی از جنس  نگرش ها و حساسیت ها و تعصبات و پیشداوری های گوناگون داشته باشد ، که با دقت از  ورای کلمات و فحوای مطالب و آهنگ کلی مباحث نمایان خواهد شد . به عنوان نمونه آیا اندیشه های دکتر سروش به عنوان یک متفکر دینی نوگرا و  برجسته معاصر ، خالی از هر نوع خطوط قرمز یا حساسیت های ویژه است ؟ یک مقایسه ساده بین موضوعات مطرح شده در کتب و آثار ایشان با آثار دکتر شریعتی  به وضوح نشان می دهد که خط قرمز دکتر سروش حفظ حرمت و منزلت تمام عیار جوامع غربی و فرهنگ جهانی و مکتب های معاصر فلسفی غربی است . البته این جاها هم انتقادهای چندی در کتب ایشان هست ؛ ‌اما خیلی ساده و سطحی و حاشیه ای و عتابی است طنازانه و دوستانه ، و شاید عاشقانه .  بر عکس شاید نود درصد حجم آثار دکتر شریعتی انتقادهای عمیق و عالمانه از فرهنگ غربی و لیبرال دمکراسی و قدرتمندان جهانی است . دکتر شریعتی هم از تفکرات نادرست دینی انتقاد کرده ، اما تفکر بهتر جایگزین دینی هم ارائه داده ؛ مثلا پس از انتقاد از تشیع صفوی یا تسنن اموی به دفاع از تشیع علوی و تسنن محمدی می پردازد . اما دکتر سروش همه یا غالب جریانهای فکری دینی سنتی را به شکلی آمیخته با عواطف پرشور و حماسی مورد انتقاد گسترده و مبنایی قرار می دهد ؛ اما چندان به تفکر دینی مطلوب اشاره نمی کند و صورتهایی که از تفکر دینی مطلوب در آثار خود دارد ، در حد چند تابلوست و نه در قالب یک سیستم فکری و همانها هم بیشتراز آن که شناخت دین باشد ، باز هم حلاجی و متلاشی کردن تفکرات پیشین است ، نه بنیاد نهادن تفکری جدید ؛ هرچند که به طراحی تفکرات جدید کمک می کند .